Metinlerin Sınıflandırılması

Metinler, yazarın amacına göre farklı özelikler kazanır. Başka bir deyişle, metnin iletisi ve buna bağlı olarak seçilen hedef kitle, metnin türünü, boyutunu, anlatım biçimini ve dil özelliklerini de belirlemiş olur. Böylece gerçeklikle ilişkileri, anlatım biçimleri, işlevleri ve yazılış amaçları bakımından benzerlikler ya da farklılıklar gösteren değişik metin türleri ortaya çıkar. Metinlerin sınıflandırılması yapılırken aşağıdaki ölçütler göz önünde bulundurulur.

“Metinlerin Sınıflandırılması”ndaki Ölçütler

Metinler;

• Gerçeklikle ilişkileri
• Kullanılan anlatım türü
• Metnin içeriği
• Yazılış amacı
• Kullanılan anlatım tekniği
• Dilin kullanımı ve işlevi
• Biçimsel özellikler gibi yönlerden sınıflandırılır.

Metinleri genel olarak öğretici metinler ve sanat metinleri olmak üzere iki gruba ayırabiliriz.

1) Öğretici Metinler

• Amaç bir bilgiyi, düşünceyi doğrudan okuyucuya aktarmaktır.Dilin herkesçe kullanılan anlamı yani gerçek anlamı kullanılır. Öğretmek, açıklamak, bilgi vermek, göstermek ön plana çıkar.
• Metinlerdeki anlam birimleri, somut anlam düze­yinde gerçek yaşamda karşılıklarını bulur. Hayal gücünün payı yok gibidir.
• Dil göndergesel işlevde kullanılır. Dil, duygusal ve çağrışımsal bir özellik taşımaz.
• Nesnel bir anlatım benimsenir. Metinde ileri sü­rülen düşüncenin doğruluğu ya da yanlışlığı tar­tışılabilir.
• Bilimsel nitelik taşıyanlarda terimler ağır basar.
• Her metinde yazarın zihniyeti (bakış açısı) onu diğer yazarlardan ayırır. Olumlu, olumsuz, ağır­başlı, alaycı, eleştirel, onaylayıcı gibi bir bakış açısı kullanılabilir. Metnin zihniyeti ana düşünce­de yer alır.
• Dil ögelerine yan anlam değeri yüklenmez, me­cazlı ifadeler kullanılmaz, okuyucunun yeni ve farklı anlamlar çıkarabilmesi söz konusu değildir.
• Açıklama, tartışma, betimleme, öyküleme gibi an­latım biçimlerinden yaralanır.
• Tanımlama, örneklendirme, tanık gösterme, kar­şılaştırma gibi düşünceyi geliştirme yollarından yararlanılır.
• Üslup kaygısı güdülmez.
• Kaynağını hayal dünyasından değil, gerçek dün­yadan alır.
• Anlatım akıcı, duru, açık ve yalındır.

2) Sanatsal (Edebi) Metinler

• Sanatsal metinlerde sezdirmek, çağrıştırmak, hissettirmek, bunların çerçevesinde düşündür­mek ve bir güzellik ortaya koymak esastır.
• Dil ögelerine yan anlam değeri yüklenir, mecazlı ifadeler kullanılır. Böylece anlatıma çağrışım ve duygu değeri kazandırılarak okuyucunun yeni ve farklı anlamlar çıkarabilmesi sağlanır.
• Edebî metin sistemdir. Bu sistemin parçaları ara­sında çok yönlü bir ilişki vardır. Bu sistemin her­hangi bir parçasıyla oynadığınız zaman sistem bozulur.
• Kurmaca olan eserler temelde insan için yazılan, sadece insanı çeşitli yönleriyle ele alan ve en önemlisi de bir başka benzeri olmayan eserlerdir.
• Kurmaca metinlerde okurun ilgisi somut anlam düzeyi ile soyut anlam düzeyi arasındaki ilişkiye yöneltilir. Kurmaca metinlerde metin ile gerçek arasındaki bağ, okuyucu ancak metnin soyut dü­zeyinden yola çıkarsa kurulabilir.
• Kişi, olay, zaman, mekân ögeleri gerçek yaşam­dan yola çıkılarak değerlendirilmez.
• Verilmek istenen ileti kanıtlanamaz, doğruluğu ya da yanlışlığı gösterilemez.
• Günlük dilin söz değerlerinin anlam sınırı geniş­letilir, dil genellikle sanatsal (şiirsel) işlevde kul­lanılır.
• Sanatçı öğretmeyi değil yaşatmayı amaçlar.
• Üslup kaygısı güdülür.
• İmgelere yer verilir.
• Betimleme ve öyküleme gibi anlatım biçimleri kul­lanılır.
• Sanatsal metinler, iki grupta incelenir.

a) Coşku ve heyecanı dile getiren metinler

Yazarın okurun duygularına seslenerek onda duygu yoğunluğu oluşturmayı ya da duygu değişimi yaşatmayı amaçladığı metin türüdür. Bu türdeki başlıca metin, şiirdir.

b)  Olay çevresinde gelişen metinler

Bir olay örgüsü etrafında gelişen bir temanın kişi, yer, zaman gibi ögelere bağlanarak anlatıldığı metinlerdir. Bu metinlerde okur, gerçek dünyadan esinlenilerek yaratılmış kurmaca bir dünya içinde yaşar Olay çevresinde gelişen metinlerden roman, hikâye, halk hikâyesi, manzum hikâye, mesnevi, masal, destan anlatmaya bağlı; geleneksel ya da Batılı anlamdaki tiyatro oyunları da göstermeye bağlı metin türleridir.