Metinler, yazarın amacına göre farklı özelikler kazanır. Başka bir deyişle, metnin iletisi ve buna bağlı olarak seçilen hedef kitle, metnin türünü, boyutunu, anlatım biçimini ve dil özelliklerini de belirlemiş olur. Böylece gerçeklikle ilişkileri, anlatım biçimleri, işlevleri ve yazılış amaçları bakımından benzerlikler ya da farklılıklar gösteren değişik metin türleri ortaya çıkar.
Metinler;
- Gerçeklikle ilişkileri
- Kullanılan anlatım türü
- Metnin içeriği
- Yazılış amacı
- Kullanılan anlatım tekniği
- Dilin kullanımı ve işlevi
- Biçimsel özellikler gibi yönlerden sınıflandırılır. Metinleri genel olarak öğretici metinler ve sanat metinleri olmak üzere iki gruba ayırabiliriz.
Öğretici Metinler:
- Amaç bir bilgiyi, düşünceyi doğrudan okuyucuya aktarmaktır.Dilin herkesçe kullanılan anlamı yani gerçek anlamı kullanılır. Öğretmek, açıklamak, bilgi vermek, göstermek ön plana çıkar.
- Metinlerdeki anlam birimleri, somut anlam düzeyinde gerçek yaşamda karşılıklarını bulur. Hayal gücünün payı yok gibidir.
- Dil göndergesel işlevde kullanılır. Dil, duygusal ve çağrışımsal bir özellik taşımaz.
- Nesnel bir anlatım benimsenir. Metinde ileri sürülen düşüncenin doğruluğu ya da yanlışlığı tartışılabilir.
- Bilimsel nitelik taşıyanlarda terimler ağır basar.
- Her metinde yazarın zihniyeti (bakış açısı) onu diğer yazarlardan ayırır. Olumlu, olumsuz, ağırbaşlı, alaycı, eleştirel, onaylayıcı gibi bir bakış açısı kullanılabilir. Metnin zihniyeti ana düşüncede yer alır.
- Dil ögelerine yan anlam değeri yüklenmez, mecazlı ifadeler kullanılmaz, okuyucunun yeni ve farklı anlamlar çıkarabilmesi söz konusu değildir.
- Açıklama, tartışma, betimleme, öyküleme gibi anlatım biçimlerinden yaralanır.
- Tanımlama, örneklendirme, tanık gösterme, karşılaştırma gibi düşünceyi geliştirme yollarından yararlanılır.
- Üslup kaygısı güdülmez.
- Kaynağını hayal dünyasından değil, gerçek dünyadan alır.
- Anlatım akıcı, duru, açık ve yalındır.
Sanatsal (Kurmaca) Metinler
- Sanatsal metinlerde sezdirmek, çağrıştırmak, hissettirmek, bunların çerçevesinde düşündürmek ve bir güzellik ortaya koymak esastır.
- Dil ögelerine yan anlam değeri yüklenir, mecazlı ifadeler kullanılır. Böylece anlatıma çağrışım ve duygu değeri kazandırılarak okuyucunun yeni ve farklı anlamlar çıkarabilmesi sağlanır.
- Edebî metin sistemdir. Bu sistemin parçaları arasında çok yönlü bir ilişki vardır. Bu sistemin herhangi bir parçasıyla oynadığınız zaman sistem bozulur.
- Kurmaca olan eserler temelde insan için yazılan, sadece insanı çeşitli yönleriyle ele alan ve en önemlisi de bir başka benzeri olmayan eserlerdir.
- Kurmaca metinlerde okurun ilgisi somut anlam düzeyi ile soyut anlam düzeyi arasındaki ilişkiye yöneltilir. Kurmaca metinlerde metin ile gerçek arasındaki bağ, okuyucu ancak metnin soyut düzeyinden yola çıkarsa kurulabilir.
- Kişi, olay, zaman, mekân ögeleri gerçek yaşamdan yola çıkılarak değerlendirilmez.
- Verilmek istenen ileti kanıtlanamaz, doğruluğu ya da yanlışlığı gösterilemez.
- Günlük dilin söz değerlerinin anlam sınırı genişletilir, dil genellikle sanatsal (şiirsel) işlevde kullanılır.
- Sanatçı öğretmeyi değil yaşatmayı amaçlar.
- Üslup kaygısı güdülür.
- İmgelere yer verilir.
- Betimleme ve öyküleme gibi anlatım biçimleri kullanılır.
- Sanatsal metinler, iki grupta incelenir.
a) Coşku ve heyecanı dile getiren metinler:
Yazarın okurun duygularına seslenerek onda duygu yoğunluğu oluşturmayı ya da duygu değişimi yaşatmayı amaçladığı metin türüdür. Bu türdeki başlıca metin, şiirdir.
b) Olay çevresinde gelişen metinler:
Bir olay örgüsü etrafında gelişen bir temanın kişi, yer, zaman gibi ögelere bağlanarak anlatıldığı metinlerdir. Bu metinlerde okur, gerçek dünyadan esinlenilerek yaratılmış kurmaca bir dünya içinde yaşar Olay çevresinde gelişen metinlerden roman, hikâye, halk hikâyesi, manzum hikâye, mesnevi, masal, destan anlatmaya bağlı; geleneksel ya da Batılı anlamdaki tiyatro oyunları da göstermeye bağlı metin türleridir.
İlk yorum yapan olun